Cà Xỉu: “người đẹp” chân dài

Cà xỉu chẳng liên quan gì với cà pháo, cà chua hay… cà chớn. Vậy cà xỉu là gì?

Khoảng thập kỷ 2010, nhiều báo đài Việt Nam đưa tin về một loại hải sản độc đáo ở Hà Tiên: cà xỉu. Có phải cà xỉu chỉ có ở Hà Tiên, và tại sao nó đột nhiên nổi tiếng?

Chân dung Cà Xỉu

Đầu tiên, hãy làm quen với bạn hải sản khác người này. Cà xỉu nhìn nửa giống ốc nứa giống côn trùng, với thân trắng mềm giấu trong hai mảnh vỏ xanh và một cái chân (hay đuôi?) trắng trong dài thượt thò ra ngoài vỏ. Tuy cà xỉu là loài lưỡng tính (tự sinh sản) nhưng ta cứ tạm gọi là “nàng” vì “chân” của nàng dài không kém… hoa hậu.

Các nàng cà xỉu thích sống nơi bãi bồi nhiều cát ven biển hay ở rìa các đầm nước lợ. Nàng chôn mình dưới cát, tuy không sâu lắm theo kiểu chàng Chử Đồng Tử khi gặp công chúa Tiên Dung trong truyện cổ tích “Chử Đồng Tử”. Dân miền biển thường đi dọc bãi cát lúc triều xuống, thấy có ba lỗ nhỏ trên cát là ngồi xuống đào lên, thế nào cũng bắt gặp nàng. Có khi người ta còn dùng tay lưới quét cà xỉu ở đáy nước gần bờ. 

Không chỉ Hà Tiên mà hầu hết các vùng ven biển Việt Nam từ Nam đến Bắc đều có mặt nàng. Khác ở chỗ nàng hiện diện nhiều hay ít và cư dân vùng đó có coi nàng là thức ăn không. Nàng cũng được đặt nhiều cái tên khác nhau nghe rất ngộ.

Tỷ như ở Thái Bình, tên của nàng là día biển. Đến Hải Phòng, nàng đổi tên thành giá bể. Các tỉnh ven biển Trung Bộ gọi nàng là dẻ áo hay đuôi heo. Xuống tới Hà Tiên, nàng mang tên cà xỉu. Tôi đoán rằng mấy cái tên này do những người đầu tiên thấy nàng đặt cho. Giá bể, dẻ áo và đuôi heo ắt là do cái chân dài của nàng nhìn như cọng giá, dải áo và đuôi con heo. Còn día biển và cà xỉu thì tôi… chịu thua, bạn có ý tưởng gì không?

Không chỉ tiếng Việt, tên tiếng Anh của nàng cũng rắc rối không kém. Tên tiếng Anh đầy đủ của nàng là Lingula anatina, do một nhà sinh vật học người Pháp đặt cho vào năm 1801. Wikipedia đoán cái tên này theo tiếng Latin là “cái lưỡi nhỏ của con vịt mỏ ngắn”. Tên thường gọi của nàng đỡ rắc rối hơn, thường là lamp shell (sò đèn) do hai mảnh vỏ của nàng nhìn giống cái đèn bàn thon thon, hay ít dùng hơn là tongue snail (ốc lưỡi).

Día Thái Bình – Giá bể Hải Phòng

Nằm phía đông tỉnh Thái Bình, huyện Thái Thụy có ba cửa sông lớn và nhiều bãi bồi ngập mặn ven biển. Do đó día tụ tập ở đây khá nhiều. Người Thái Thụy thường lấy día làm nem và chả.

Día ngâm nước vài tiếng cho nhả cát, rửa sạch nhiều lần, tách riêng thân và chân. Thân día đem luộc rồi tách vỏ. Chân día nhanh chín nên chỉ cần trụng nhanh trong nước sôi già. Nem día làm theo cách nem thính Thái Bình. Nước mắm ngon pha tiêu, chanh trộn với día cho thấm. Thính gồm gạo nếp và gạo tẻ, rang vàng, giã nhuyễn. Lá chanh non thái chỉ. Đặc biệt phải có riềng non giã nhuyễn mới ra món nem día. 

Nem día vàng nhàn nhạt khiêm tốn nằm trên đĩa. Gắp một đũa nem día cuốn trong lá sung và lá tía tô. Riềng cùng tía tô cay nồng đuổi xa mùi tanh và vị lạnh của hải sản. Thịt día béo, ngọt vị đạm, mặn mà, thơm mùi tiêu. Chân día giòn giòn, chua nhẹ vị chanh. Thính đi cùng lá sung và lá chanh, dẫn đầu hòa quyện mọi hương vị thành một món nồng nàn và khoái khẩu.

Giá bể xào Hải Phòng có vẻ ngoài bắt mắt với nước xốt vàng tươi óng ả. Thân giá bể óng ánh xanh ngọc, đuôi trắng muốt. Xốt dậy mùi hành tỏi tao mỡ thơm phức, thêm chút nồng của nghệ, cay của ớt, hơi chua của giấm, mằn mặn dầu hào trên nền tươi mát của cà chua. 

Ăn giá bể xào cần thời gian và kỹ năng: bạn phải khéo léo dùng răng và lưỡi nhằn lớp vỏ cứng lấy ra phần thân mềm béo! Nhờ vậy bạn cảm nhận được mùi vị giá bể sâu sắc hơn, hèn chi giá bể xào Hải Phòng nổi tiếng như cồn.

Cà Xỉu Hà Tiên

Người miệt biển Hà Tiên thường đem cà xỉu xào với khóm (thơm) hay nấu canh chua với me thành món ăn cơm. Khi có rất nhiều cà xỉu, theo đúng phong cách Nam Bộ, người Hà Tiên bèn đem muối hay ngâm mắm. 

Những con lớn đều nhau được chọn riêng, rửa sạch, luộc vừa chín và phơi nắng cho ráo. Sau đó cà xỉu được ngâm trong nước muối hay nước mắm đường nấu keo như nước mắm ngâm dưa món. Cà xỉu đã chín nên không lên men như các loại muối hay mắm khác, nên tên đúng phải là cà xỉu ngâm muối và ngâm mắm. Dù vậy dân Hà Tiên quen kêu gọn hơ là mắm cà xỉu. 

Vừa ngâm một hai ngày lấy ra ăn liền là cà xỉu muối xổi. Lúc này vị cà xỉu ngọt dịu xen chút mặn, ăn kèm cơm nóng thì tuyệt. Siêng hơn thì làm gỏi xoài, gỏi đu đủ. Bộ tứ mặn – ngọt – chua – cay theo kiểu Nam Bộ rất hợp với thân mềm béo và chân dai giòn của cà xỉu, thêm rau húng lủi cay thơm, tạo thành hương vị vừa quen thuộc vừa lạ lẫm, cuốn hút đến không ngờ.

Có nhà hàng ở Cần Thơ đem mắm cà xỉu nấu lẩu. Nước lẩu không đậm vị như lẩu mắm thông thường mà ngọt thanh, cay thơm mùi ớt hiểm xanh. Bông điên điển vàng tươi nhân nhẫn sóng vai cùng hoa đậu biếc tím ngát. Bắp chuối bào mềm mại dịu dàng bên đậu bắp rắn rỏi thắng tắp. Tôm, cá, mực tươi rói so tài cùng khổ qua nhồi thịt xinh xắn. Lẩu mắm cà xỉu sôi lăn tăn, tỏa lên mùi đại dương tươi mát thoáng đãng vào buổi bình minh. Đúng là một sáng tạo ẩm thực giá trị!

Từ món ăn khiêm nhường trong căn bếp người dân vùng biển thành món ngon và sạch được nhiều người biết đến, cà xỉu vẫn còn một chặng đường dài phía trước để có được lượng người hâm mộ đông đảo và trung thành. Bảo vệ môi trường sống, tránh khai thác cạn kiệt, và tiếp tục sáng tạo món ngon với cà xỉu có lẽ là cách tốt nhất để giúp “người đẹp” trở thành một trong những “ngôi sao” ẩm thực Việt Nam trong tương lai. 

mlefood – Minh Lê